Wat zijn de Russische beroepsnamen voor vrouwen?
Deze vraag krijg ik vaak op de lessen als het over beroepen gaat. Speciaal is het actueel aan de vooravond van Internationale vrouwendag op 8 maart. De vrouwelijke afleidingen zoals -ка/-ца/-ша/ха/-ca in de Russische beroepsnamen weerspiegelen tegelijkertijd de vrouwenrol in Sovjet & post-Sovjettijd en worstelingen in woordkeuze. Russische beroepsnamen blijven verdeeld tussen genderinclusief en genderneutraal.
Feminisering van Sovjet vrouwen en beroepsnamen
Dat Internationale vrouwendag in Rusland een bijzondere waarde heeft is verbonden met de strijdbaarheid van de Sovjetvrouwen. Nog vóór de Februarirevolutie in Petrograd gingen vrouwen uit verschillende lagen van de bevolking de straat op om te eisen dat Rusland zich zou terugtrekken uit de Eerste Wereldoorlog vanwege enorme voedseltekorten. In Sovjettijd werd Internationale vrouwendag een officiële feestdag (vrije dag) en de Sovjetvrouw werd geëerd als harde werker die een gelijke arbeidspositie heeft als mannen.
Sinds die tijd bestaan er twee stromen in de Russische beroepsnamen: genderinclusief of genderneutraal.
Genderinclusief of genderneutraal?
Bijna alle beroepen (врач, шофёр, профéссор) hebben doorgaans het mannelijk geslacht in het Russisch. Slechts in een enkel geval bestaan zowel mannelijke als vrouwelijke vormen die neutraal naast elkaar worden gebruikt: учи́тель (leraar) naast учи́тельница (lerares), актёр naast актри́са. Sinds de Sovjet periode was het gebruik van feminitieven (het vrouwelijk geslacht in woorden uit een specifieke, in dit geval professionele groep) zeer belangrijk om de vrouwen (gelijkwaardige) rol te verbreden en expliciet te benadrukken: делегáт -> делегáтка, депутáт -> депутáтка.
Echter in bepaalde beroepen willen vrouwen toch genderneutraal blijven. Anna Achmatova en Marina Tsvetajeva wilden niet поэтéсса (dichteres) genoemd worden, maar поэ́т (dichter). Op die manier wilden ze ook hun gelijkwaardige positie aantonen: als vertegenwoordiger van een beroepsgroep. Sovjet-bureaucraten hebben later meegeholpen aan het verwijderen van feminitieven in een poging om beroepen genderneutraal te maken.
De vrouwelijke afleidingen in beroepen: 1-ша/ха, 2-ца, 3-ка
De vrouwelijke varianten van Russische beroepsnamen eindigen vooral op -ка/-ца/-ша/-ха. Afleidingen met -ка zijn het meest gebruikt bij woorden met eindaccent zoals студе́нт – студе́нтка (student) of скрипа́ч – скрипа́чка (violist), maar: секретáрь – секретáрша (secretaris – secretaresse). In woorden met de klemtoon op de eerste lettergreep valt de keuze vooral op de afleiding -ша: дóктор – дóкторша (dokter), maar: пóвар – повари́ха (kok), ткач – ткачи́ха (wever). De woorden met klemtoon in het midden krijgen meestal het vrouwelijke achtervoegsel -ца: учи́тель – учи́тельница (leraar – lerares), писáтель – писáтельница (schrijver – schrijfster), молóчник – молóчница (melkboer), maar: проводни́к – проводни́ца (treindienstleider).
Het feminitief -ша komt ook in het Nederlandsook voor. Al in de achttiende eeuw is het uit het Nederduitse -sche ontleend, zoals in die Generalsche ‘de generaalsvrouw’ (генерáльша) of die Doktorsche ‘de doktersvrouw’ (дóкторша). Vroeger in het Nederlands betekende het achtervoegsel -s(ch)e ‘vrouw van’: domineese, kasteleinse, majoorse. Later werd het ook gebruikt als ‘vrouwelijke beroepsbeoefenaar’. Opmerkelijk is dat de feminisering van Nederlandse vrouwen veel later was dan in Sovjet Unie: tot de jaren 70 konden ze geen grote aankopen (wasmachine of auto) zonder man doen.
Vrouwenrol in modern Rusland en in het Russisch
Sinds Rusland een zelfstandig land werd staan de schoonheid en moederschapskwaliteiten centraal, ook op 8 maart. Drie jaar geleden sprak president Poetin de vrouwen van Rusland op 8 maart als gebruikelijk toe en citeerde een loflied van dichter Konstantin Balmont op de vrouw: ‘De vrouw is met ons als wij geboren worden/ de vrouw is met ons als ons laatste uur heeft geslagen/ De vrouw is ons vaandel als wij ten strijde trekken/ Een vrouw is de vreugde van ogen die opengaan’.
Hoewel de participatie van vrouwen op de arbeidsmarkt groter is dan in de meeste ontwikkelde landen, heeft Rusland te kampen met een serieuze inkomenskloof tussen mannen en vrouwen. Volgens de Wereldbank verdienen Russische vrouwen gemiddeld 30% minder dan mannen. Hieruit volgt dat vrouwen vaak financieel afhankelijk zijn.
Dat de vrouw weer primair gezien wordt als echtgenote en moeder vind je terug in de huidige Russische wetgeving. Door de beslissing in 2017 van de Staatsdoema (Госдума) om sommige vormen van huiselijk geweld te decriminaliseren en een mogelijk abortusverbod hebben Russische vrouwen steeds minder te zeggen. Het verschijnen van meer feminitieven in de Russische taal (zoals áвтор – áвторка/áвторша) kan dezelfde strijd voor de gelijkwaardige positie en vrouwenrechten in het moderne Rusland betekenen als een eeuw geleden.
Meer hierover op https://raamoprusland.nl/…/1512-ook-bij-russische-feministe…
https://raamoprusland.nl/…/496-8-maart-eenderde-russen-wil-…
